We werken samen met partners in de stad aan de thema’s en initiatieven die bijdragen aan de gezonde start van kinderen. De resultaten van 2018 zijn inhoudelijk beschreven onder de kerntaak van de Jeugdgezondheidszorg omdat het daarmee nauw verbonden is.

Gezondheidsvaardigheden en een gezonde leefstijl zijn van invloed op de beleving van de eigen gezondheid. In 2018 is de focus van dit kernthema nog meer komen te liggen op de onderliggende factoren van gezondheid. In dit filmpjelicht Wethouder Everhardt toe hoe we hier in Utrecht aan werken.

Gezondheidsvaardigheden
We zien dat voor een deel van de inwoners de wereld van veelal digitale zorgsystemen en ondersteuning te ingewikkeld is en daardoor niet toegankelijk, terwijl juist deze groep vaker een beroep doet op zorg en ondersteuning. We werken daarom samen met inwoners en partners uit de stad aan het vergroten van de toegankelijkheid van voorzieningen en zorg.
Er is in de stad aandacht voor de verbinding tussen leef- en systeemwereld. Het Stedelijk Overleg Lichamelijk Gehandicapten Utrecht (SOLGU) heeft een workshop in Overvechtgeorganiseerd over het contact van chronisch zieken met instanties.

We hebben ook aandacht besteed aan het versterken van gezondheidsvaardigheden zodat inwoners meer invloed hebben op hun eigen gezondheid. We  bevorderen de taalvaardigheid door het subsidiëren van de taalcoaches van ‘Taal doet meer’. In Zuidwest is een wijktaalcampagne gestart en is een taalakkoordondertekend. Het project ‘Nieuw Welgelegen zet gezinnen in hun kracht’ is verbonden aan het taalakkoord. Met het boekstartprojectis een pilot uitgevoerd bij de JGZ.

Gezonde leefstijl
We vinden het belangrijk om inwoners met gezondheidsachterstanden te bereiken. Dit deden wij in 2018 bijvoorbeeld door aanwezig te zijn en voorlichting te geven op ontmoetingsplekken zoals shishalounges en theehuizen. Ook hebben wij samen met andere organisaties en moskeeën gezondheidsdagen georganiseerd in de moskee. Hier zijn verschillende onderwerpen aan de orde gekomen, zoals slaapproblemen bij kinderen, diabetes, voeding en bewegen, lachgas, roken en puberteit. Bijzonder was dat er dit jaar in een moskee een bijeenkomst met pubers is geweest over verliefdheid, seksualiteit en grensoverschrijdend gedrag.

In Noordwest is gewerkt aan het netwerkthema ‘Zet een stap naar een gezonde leefstijl’. Er hebben diverse activiteiten plaatsgevonden in de wijk. Een van de activiteiten was de gezondheidsmarkt in Zorgtrecht. Ook is in samenwerking met sociaal makelaars, wijkbureau, Culturele Zondagen en bewoners het traject de Lopend Vuurtje wandelingontwikkeld. Dit is een wandeling langs vijf verhalen van bewoners. Het doel is wandelen stimuleren, maar de grootste opbrengst zit in de contacten met de bewoners en het plezier dat ze hadden in het vertellen van de verhalen.

In januari 2018 organiseerde de Health Hub Utrecht de Wehealthweek, de Utrechtse variant op de landelijke ehealthweek. Tijdens deze week hebben wij in samenwerking met Utrechtse inwoners, zorgorganisaties en kennisinstellingen aandacht besteed aan technologie die bijdraagt aan gezond zelfstandig leven. Hierbij is ook gekeken naar de manier waarop ehealth ingezet kan worden voor inwoners met beperkte vaardigheden. Daarnaast is binnen de JGZ de aandacht gevestigd op de rol van gezondheidstechnologie in de relatie tussen ouders en kinderen.

Gezond Gewicht
De Gemeente Utrecht heeft het lidmaatschap van JOGG (Jongeren Op Gezond Gewicht) in 2018 verlengd. Eind 2018 hebben we het convenant Gezonde sportevenementen ondertekend. Het doel is om een beweging in gang te zetten die een gezonde leefstijl en sport hand in hand laat gaan. Daarvoor zijn afspraken gemaakt. Die staan hier.

In verschillende wijken zijn er leefstijlprogramma’svoor jeugdigen om gezond gewicht en voldoende bewegen te stimuleren. Een voorbeeld is Boksin Zuid waar de jeugdverpleegkundige samen met de fysiotherapeut, diëtiste, GGZ preventiewerker en de vitaliteitsmakelaar kinderen en ouders ondersteunt. In Zuidwest wordtpowerkids door ABCésar ingezet voor kinderen met overgewicht en in Overvecht Fitgaaf.

In 2012 is het convenant ketensamenwerking opgesteld, waarin zoveel mogelijk partners, (scholen, huisartsen, zorgverleners, sport en beweegaanbieders) samenwerken en een keten vormen rondom het kind met overgewicht of obesitas. In 2015 zijn in de wijken Zuidwest en Leidsche Rijn pilots gestart om de ketensamenwerking rond overgewicht verder te verstevigen met daarbij een coördinerende rol voor de JGZ. In 2018 is voor deze pilots een evaluatierapport gemaakt met aanbevelingen voor het vervolg.
Het ketenoverleg in Noordwest heeft een sociale kaart gemaakt met een stappenplanom kinderen met overgewicht te kunnen helpen en snel te kunnen doorverwijzen.
Diverse scholen in Utrecht hebben het landelijke vignet Gezonde School toegewezen kregen.

Sport en bewegen
In 2018 hebben artsen en verpleegkundigen van de JGZ onder andere in hun consulten sport en bewegen gestimuleerd. Harten voor Sport en de Vereniging Sport Utrecht zijn samengegaan in de nieuwe stedelijke sportorganisatie SportUtrecht. Naar aanleiding van de pilot vitaliteitsmakelaar in Overvecht en Zuid is een breed perspectief op gezondheid structureel opgenomen in de opdracht van SportUtrecht. Aansluitend bij de opgaven in de wijken Zuidwest en Noordwest is deze aanpak daar nu ook geïntroduceerd.
Sportstimulering van kinderen met een beperking heeft veel aandacht gekregen. Het beweegcentrum van WKZ, JGZ en SportUtrecht werken hierin samen.

Genotsmiddelen
In 2018 is een vervolg gegeven aan ‘Utrecht op weg naar een Rookvrije Generatie’. In maart zijn wij partner geworden van de Alliantie Nederland Rookvrij (ANR). Samen met partijen in de stad werken we aan het vanzelfsprekend rookvrij opgroeien: de ‘rookvrije generatie’. Met ondersteuning van SportUtrecht is het aantal rookvrije sportverenigingen toegenomen: 23 verenigingen zijn geheel rookvrij, negen verenigingen voor een groot deel/gedeeltelijk en zeven verenigingen zijn er mee bezig/het onderwerp staat op de agenda.

We voerden een integraal alcoholbeleid uit waarin preventie een belangrijke plek heeft. De pilot ‘Stichting NIX18 in Utrecht’ is een initiatief van de horeca met als doel de naleving van de leeftijdsgrens bij verkoop van alcohol te verbeteren. Deze pilot was succesvolmet een gemiddeld nalevingspercentage van 65%. In 2016 was dit 16%. Sinds oktober 2018 is de werkwijze uit de pilot structureel geworden. We hebben Jellinek en Stichting Voorkom! gesubsidieerd voor het uitvoeren van verschillende preventieactiviteiten zoals voorlichting, educatie, ouderavonden en onderzoek. Een van deze activiteiten is Uit met ouders, een voorlichtingsavond over alcohol, drugs en uitgaan in Utrecht. Er was veel animo: 210 ouders met jongeren in de leeftijd van 16 t/m 18 jaar. Het waarderingscijfer was 8,3.

Via de bestuurlijke werkgroep cannabis van de VNG heeft de gemeente zich ingezet voor wet- en regelgeving met als doel: reëel haalbare lokale experimenten binnen een gesloten keten van regulier geteelde cannabis voor recreatief gebruik. Landelijke besluitvorming over de cannabisexperimenten wordt verwacht in de eerste helft van 2019.

Seksuele gezondheid
Op verschillende manieren hebben wij aandacht besteed aan de seksuele gezondheid van jeugdigen. Zo ondersteunen en adviseren wij scholen over lesprogramma’s zoals Lentekriebels, Je lijf je Lief en Lang leve de liefde. Ook hebben we op verzoek van mbo-scholen gastlessen verzorgd in seksuele en relationele vorming. We hebben in de zomerperiode deelgenomen aan evenementen zoals het Midzomergrachtfestival.

De seksualiteits- en soa-spreekuren worden vanaf 1 januari 2019 door GGDrU en Volksgezondheid gezamenlijk op het Stadskantoor gehouden. Dit is in 2018 voorbereid. Daarnaast hebben we onze reguliere werkzaamheden in het kader van de regeling Aanvullende Seksuele Gezondheid (ASG) verricht. In 2018 zijn in de regio Utrecht hoogrisicogroepen benaderd om ervoor te zorgen dat zij ook van de ASG-regeling gebruik maken. Ook hebben we deskundigheidsbevordering voor professionals, werkzaam met deze hoogrisicogroepen, aangeboden. 

Psychosociale gezondheid
In 2018 zijn wij gestart met een verkenning naar de toekomstige inzet van de middelen voor psychische gezondheid. De resultaten worden in 2019 verwacht. Daarnaast is door partijen in de stad uitvoering gegeven aan collectief aanbod ter versterking van de mentale veerkracht van inwoners, zowel jong als oud.

De leefomgeving is van belang voor de gezondheid van mensen^[1]en Utrechters vinden een gezonde leefomgeving belangrijk^[2]. In 2018 hebben we onze expertise ingezet om Gezond stedelijk leven voor iedereen verder te brengen. We willen de gezondheid van Utrechters beschermen tegen schadelijke milieufactoren. Daarnaast willen we de gezondheid bevorderen door de Utrechtse leefomgeving zo in te richten dat deze uitnodigt tot ontmoeten en bewegen en op zo’n manier dat mensen zich prettig voelen in de stad.

Om de druk op gezondheid zo laag mogelijk te houden is in 2018 verder gewerkt aan de motie ‘Geen vuiltje aan de lucht met de WHO advieswaarde’. Wij streven minimaal de WHO-advieswaarden na.

Gezond leven is gemakkelijk, de druk op gezondheid is zo laag mogelijk en je voelt je prettig.

We zijn een onderzoek gestart naar de (kosten-) effectiviteit van mogelijke aanvullende maatregelen om op zo kort mogelijke termijn de luchtkwaliteit in Utrecht naar de WHO advieswaarden te brengen. Randvoorwaarde hierbij is dat naast luchtkwaliteit ook gekeken wordt naar het effect op de gezondheid. Regionaal wordt samen met de Provincie Utrecht gewerkt aan de uitvoeringsagenda Gezonde lucht regio Utrecht. Op verzoek van de Rijksoverheid doen we mee aan een landelijk werkgroep om het Schone Lucht Akkoord vorm te geven en werken we mee aan een pilot voor een voorlichtingscampagne over houtstook. Op Europees niveau nemen we deel aan het partnership Air Quality van de EU Urban Agenda met het doel om de luchtkwaliteit in Europese steden te verbeteren en ‘de gezonde stad’ hoger op de lokale, nationale en Europese agenda te krijgen. 

We hebben gezondheidsexperts in huis die een specialistische gezondheidsinbreng hebben bij de totstandkoming van de ontwikkelingsvisies. Zij nemen ook deel aan gebiedsteams. Deze gezondheidsexperts adviseren over vragen als: is er groen, water, ruimte om te spelen, te ontmoeten, te fietsen en te wandelen, zijn er voldoende voorzieningen en is er aandacht voor diversiteit? Ook bij de voorbereiding op de Omgevingswet, de totstandkoming van Omgevingsvisies, de Woonvisie, bij de (her)ontwikkeling van gebieden in de stad en bij de inrichting van de openbare ruimte, zijn deze gezondheidsexperts betrokken.

In onderstaande figuur is een aantal voorbeelden opgenomen die bijdragen aan gezonde ruimtelijke ontwikkeling.

We willen graag weten wat bewoners van de gezondheid van hun leefomgeving vinden, zodat we hier met ons beleid bij kunnen aansluiten. Zo hebben mbo-studenten op ons verzoek aan mede mbo-ers gevraagd wat zij belangrijk vinden voor het wonen in Utrecht en hun woonomgeving^[3]. De uitkomsten zijn waardevol voor de Woonvisie en de nieuwe nota Volksgezondheid.

We zijn gestart met de opgave Spelen, sporten en bewegen in de openbare ruimte, omdat maatschappelijke ontwikkelingen en een verdichtende stad vragen om een openbare ruimte met voldoende en prettige plekken om te spelen, sporten en bewegen. Een slim(mer) gebruik van de openbare ruimte is hiervoor essentieel. Ook is het van belang anders en beter aan te sluiten bij het gewenste gebruik en de ambities voor een gezonde leefomgeving.

Landelijk hebben we gezondheidsexpertise ingebracht op verschillende bijeenkomsten, zoals de Schakeldag Omgevingswet, Culturele Hoofdstad Leeuwarden, Leerkring van Platform 31, Inspiratiebijeenkomst van Platform 31, Dag van de Stad, expertisesessie van de Beroepsvereniging voor Nederlandse Stedebouwkundigen en Planologen (BNSP) en de Stad als sportschool. Internationaal is expertise ingebracht in de European Week of Regions and Cities voor het Air quality partnership.
[1] Dahlgren and Whitehead, 1991; WRR, 2018; RLI, 2018; PBL, 2018
[2] Gemeente Utrecht, Utrechts gezondheidsprofiel 2018; Gemeente Utrecht, Gezondheid en woonomgeving in Utrecht, 2017
[3] 2018, eindrapport We speak, MBO Welzijn, citaten

Gezond en duurzaam voedsel is goed voor mens, dier en aarde en past bij gezond stedelijk leven. Een omgeving met een evenwichtiger voedselaanbod helpt mensen gezonde en duurzame voedselkeuzes te maken. Hieraan werken we in een levende proeftuin, de activiteiten worden hierna beschreven.

Gezonde en duurzame voedselomgeving
We werkten mee aan (eetbaar) groen in Voedselbos Rijnvliet met een eerste opzet om te onderzoeken hoe bewoners het best te betrekken zijn. Bij de tender voor nieuwbouw op het Smakkelaarsveld (onderdeel Stationsgebied) is gezond voedselaanbod meegenomen.

We hebben ervoor gezorgd dat er watertappunten zijn te vinden op veel plekken in de stad. Door veel vraag vanuit sportverenigingen is sinds kort plaatsing ook mogelijk op deze semi-openbare locaties.

Het gemeentelijke challengeprogramma Start Up in Residence leverde in samenwerking met drie sportverenigingen uit de stad een start-up op die met inzet van geurprofielen en gedragsinterventies, zoals nudges, straks de gezonde voedingskeuzes in de sportkantine vergemakkelijkt.

We stimuleren samenwerking en netwerkvorming in stad en regio door het oprichten van Food-Print Utrecht Region . Er hebben in 2018 twee bijeenkomsten plaatsgevonden over de voedselomgeving (70 bezoekers) en korte ketens (65 bezoekers).

We werkten mee in het onderzoek Food in Motion van de Universiteit Utrecht naar het gezonder maken van snackgedrag van mensen onderweg door middel van veranderingen in de omgeving. Er is een app-studie uitgevoerd onder Utrechters om het snackgedrag in kaart te brengen. Op basis hiervan is een gezonde snack en snackkar ontwikkeld.

We zijn strategisch partner in de Diagnose Voeding & Gezondheid , een landelijk programma dat innovaties helpt stimuleren. Inmiddels zijn vijf van de beoogde negen innovaties onderdeel van het programma. Dit zijn: Diverzio, Buur(t)tafel, Food First Network, Greendish en Vitaliteit op de Werkvloer. We werkten mee aan het congres ‘Samen innoveren voor een vitaler Nederland’ wat veel aandacht heeft gecreëerd voor het belang van voeding en gezondheid.

Voedselvaardigheden
Om de waarde van peutermoestuintjes voor de cognitieve en motorische ontwikkeling van kinderen zichtbaar te maken voor ouders en professionals, is samen met Spelenderwijs Utrecht en de Universiteit Utrecht dit filmpje ontwikkeld. De driejarige samenwerking op peutermoestuinen tussen Spelenderwijs, Albron, Utrecht Natuurlijk en Gemeente Utrecht is dit jaar afgerond. Ruim 900 peuters tuinierden in alle wijken van de stad. We steunen voedseleducatie en aanbieders van voedsel die U-paskorting geven, zoals Stichting Voedwijs .

Samen met ouders, de Hogeschool van Amsterdam en Pharos ontwikkelden we praatkaarten over eten voor in de spreekkamer bij JGZ. De kaarten dienen als ondersteuning van het gesprek met niet taalvaardige ouders.

We hebben financieel en inhoudelijk bijgedragen aan een extracurriculair programma over voeding van Stichting Student & Voeding voor circa 70 Utrechtse geneeskundestudenten. Zij gaven aan waardevolle inzichten te hebben gekregen in de initiatieven die in Utrecht al lopen.

Uit een verkenning bleek dat met name stress van invloed is op voedselkeuzes bij mensen die moeite hebben met rondkomen (zie ook hierna het hoofdstukgezond rondkomen). In het kader van de Week van de Gezondheid organiseerden we een workshop in samenwerking met de koksopleiding van het ROC en Stichting Tussenvoorziening bij de NoIZ ( uitzending RTV Utrecht, vanaf min. 6.45 ).

Voedsel op de (inter)nationale agenda
Ook dit jaar hebben we in de City Deal Voedsel op de Stedelijke Agendaeen rol gehad als trekker van het themacluster Gezondheid. We organiseerden tijdens de Dag van de Stad op 29 oktober een bijeenkomst waarin we de rol van gemeenten bij het inrichten van de voedselomgeving voor het voetlicht brachten. Dit interview vat de Utrechtse ambities mooi samen. We inspireerden de steden die actief zijn in de City Deal met bijeenkomsten over de catering bij gemeenten, integraal voedselbeleid en voedsel in relatie tot gebiedsontwikkeling. We staan met Utrechtse voorbeelden in een eenvoudig toegankelijk Receptenboekmet goede praktijkvoorbeelden van lokaal voedselbeleid. We schreven mee aan de eerste versie van de Regiodeal FoodValley in samenwerking met de Provincie Utrecht. Samen met de Voedseltuin Overvecht inspireerden we deelnemers van de Eurocities Social Affairs Forum met inclusieve stadslandbouw. We zijn gevraagd om het wereldwijde Urban Food Policy Pact netwerk te vertellen over de manier waarop wij voedsel als middel gebruiken om sociaal-economische gezondheidsverschillen aanpakken.

(voor interactieve versie van deze infographic klik hier ) 4,33 mb

Kennis over stress inzetten bij hulpverlening
In 2018 hebben we gewerkt aan het vergroten van kennis en bewustwording over de effecten van (geld)stress. We zijn gestart met te verkennen hoe bij onze eigen dienstverlening van bijvoorbeeld de Jeugdgezondheidszorg en Werk & Inkomen beter rekening kunnen houden met oorzaken van stress. Studenten van de Hogeschool Utrecht hebben in 2018 een klantreis gemaakt van de dienstverlening voor jongeren die een uitkering aanvragen. Ook is in kaart gebracht waar de dienstverlening veel stress veroorzaakt. We hebben netwerken verbonden en kennis gedeeld over stress sensitieve dienstverlening met partners, zoals Zorg en Zekerheid en buurtteams.

Gezond en duurzaam voedsel betaalbaar maken voor Utrechters die niet veel te besteden hebben
We hebben een onderzoeklaten doen naar welke factoren van invloed zijn op het veelal ongezonde eetgedrag van inwoners met een kleine beurs. Het gebrek aan geld en de stress die dat met zich meebrengt zijn belangrijke factoren die van invloed zijn op het eetgedrag van inwoners. Deze verkenning laat ons ook zien dat het vergroten van vaardigheden niet zinvol is zolang mensen niet in staat zijn dit toe te passen. De inwoners die voor de verkenning geïnterviewd zijn, ervaren het vergroten van vaardigheden ook niet direct van belang. Wat wel helpt is het verhelpen van geldgebrek en het verminderen van stress.

Supermarkten zijn een belangrijke partner als het gaat om voeding. Iedereen doet boodschappen. De kennis uit het onderzoek delen we met verschillende Utrechtse supermarkten. Wij zijn met hen in gesprek geweest over hoe zij kunnen bijdragen aan het toegankelijk maken van gezonde voeding voor inwoners met een krappe beurs.

Signaleren van armoede

We delen onze kennis en ervaringen in de stad en in het land met professionals en met inwoners. Dat doen we bijvoorbeeld door maandelijks in de Nieuwsbrief van Werk & Inkomen een ervaringsverhaal van een inwoner over gezondheid en armoede en tips op te nemen.

Gezond Rondkomen in de wijken
In 2018 is de aandacht voor de invloed van armoede op gezondheid in Overvechttoegenomen. Er is een samenwerking ontstaan tussen de armoedecoalitie, ervaringsdeskundigen en SOLGU. Deze klankbordgroep neemt initiatieven op het gebied van het bespreekbaar maken van armoede en het ondersteunen van mensen in hun contact met instanties. In alle pijlers van de Versnelling in Overvecht speelt armoede een rol. Er is vanuit de verschillende pijlers een kerngroep gevormd. Deze groep heeft met enkele partijen uit de wijk gesproken over de ‘plus’ die dank zij de Versnelling gezet kan worden op het stedelijke armoedebeleid. Een voorstel hiervoor is eind 2018 voorgelegd aan een brede groep belanghebbenden; er zijn 6 thema’s benoemd waarvoor in 2019 plannen worden gemaakt. Vanuit gezondheid dragen we hieraan bij met kennis over de relatie met stress: stresssensitief werken voor professionals en weerbaarheid van inwoners in hun contact met professionals.

InZuidwest zien we dat alle professionals in het netwerk hun ‘armoedeantenne’ hebben uitstaan. Er wordt erkend en herkend dat armoede en schulden heel belangrijke onderliggende factoren zijn van andere problematiek. In Noordwest is in het gezondheidsnetwerk toenemende aandacht voor de relatie tussen armoede en gezondheid. We dragen bij aan het versterken van het netwerk door bewonersinitiatieven te verbinden aan het bestaande netwerk van bijvoorbeeld ‘Zet een stap naar een gezonde leefstijl’.

Utrecht stimuleert gezond gedrag door gezonde keuzes makkelijker en aantrekkelijker te maken. Dat doen we door te werken vanuit gedragskennis. Zie enkele voorbeelden. Dat dit nu de  gemeentelijke aanpak is, blijft niet ongemerkt. De Wereldbanknoemt Utrecht als voorbeeld waar inzichten worden gebruikt en gedeeld. In dit praktische boekjestaat hoe we werken. Dit hebben we gedeeld met andere gemeenten en vertaald naar het Engels. In 2018 zijn de inzichten van het toepassen van gedragskennis geborgd en worden ze toegepast bij de bovenstaande thema’s. Daarmee is gedragskennis als zelfstandig thema afgebouwd.